İkinci Yeni akımının öncülerinden Turgut Uyar edebiyat hayatına “Yad” adlı şiirinin Haziran 1947’de Yedigün dergisinde çıkmasıyla girer. Uyar ilk şiirinde bile tarzının ve ilerleyen günlerde yazacağı şiirlerinin ipuçlarını verir.

“Yâd” adlı şiirin son dizelerinde artık mutluluğu yakalamanın neredeyse imkânsız olduğunu gösteren bir tını vardır. Biraz da sanki “iş işten geçmişliğin” acısı vurgulanmak istenir şiirde:

Neş’elerim geride kaldı eski günlerde,

Güzel günlerim vardı yağmurlarla ıslanan,

O doğduğum diyarda, o kuru ıssız yerde,

Petrol değil masaldı lambalarında yanan

Neş’elerim geride kaldı eski günlerde…

Bu dizelerdeki “mutsuzluk” Uyar’ın hemen hemen tüm şiirlerinde karşısına çıkar insanın. Dergilerde yayımlanan şiirleriyle adı duyulan Uyar, aşk, ayrılık, ölüm temalarına da yer verir. İkinci Yeni şairi diye anılmasına rağmen bazı şiirlerinde Garip akımının izleri görülür.

Daha sonraları imge ve simgelerin ağırlık kazandığı şiirleriyle İkinci Yeni şairlerinin arasında yerini alır Uyar. Kent insanının yaşadığı sıkıntıları ve kargaşayı da irdeler. Şiirleri İngilizce, Fransızca ve Sırpçaya çevrilen Uyar, gittikçe karamsar bir tablo çizer şiirlerinde.

Aslında Turgut Uyar’ı daha iyi anlamak için İkinci Yeni akımının çıkışına bir göz atmak gerekir. Şiirlerinin konusu, içeriği, anlatımı ve hatta söylemi dahi İkinci Yeni akımı anlaşılmadan bir şey ifade etmez. Peki İkinci Yeniciler ne demek istediler? Garipçilere ve 1940 Toplumcu Gerçekçi Kuşağı’na tepki olarak doğan akımın yazarları, şairleri genel olarak insanların yalnızlığını, mutsuzluklarını, dertlerini, sıkıntılarını işledi. Somut dilden ziyade soyut bir dil kullandılar. Onlar için duygu ifade edilmez ancak ve ancak hissedilir. Siyasal iktidarın baskısına karşı bir tepki olarak doğmuştur. Ne ki, bu akım ilk başlarda anlaşılmaz ve “kaçış şiiri” diyerek suçlanır. Tevfik Akdağ, Ece Ayhan, İlhan Berk, Edip Cansever, Metin Eloğlu, Tugay Gönenç, Cemal Süreya, Özdemir İnce, Sezai Karakoç, Ahmet Oktay, Oktay Rifat, Kemal Özer, Ülkü Tamer, Ercüment Uçarı, Nihat Ziyalan gibi yazarlar ve şairler bu akımın temsilcileridir.

Turgut Uyar da bu akımın örneklerini şiirlerine yansıtır. Uyar’ı anlamak için tek bir şiirini ele almaktansa, tüm şiirlerine genel olarak bakmak Uyar’ın tarzını anlamamızda yardımcı olur. Onun için, elverdiğince örnekler vereceğim. “Mutsuzluk” Uyar’ın vazgeçilmez temasıdır. Hüseyin Cöntürk’ün dediği gibi, “reel dünya ile teraziye vurulabilecek bir hayal dünyası yaratabilen bir şairdir.” Birçok şairin yaptığı gibi içinde bulunduğu dünyayı anlatırken somut ve sembolik öğeler kullanır. Ayrıca “şaşırtmalı” ve “çoğaltmalı” tekniklere de rastlanır şiirlerinde. 

Bir gün, bir yağmurla garip garip

-Çoluğu çocuğu terk edeceğim-

Bir sevgiyle dolmayacak kalbim, anladım

Alıp başımı gideceğim…

“Uzak Kaderler İçin” adlı şiirinin bu ilk dizelerinde de görüldüğü gibi şairin istemediği bir durumdan kaçma isteği vardır. Refaha ulaşmak arzusu diyebiliriz. Yani yaşanılan mutsuz durumu kabullenmekten ziyade bir çıkış yolu aranmaktadır şair. Ancak bazen de zevk alınması gereken bir durumu, çilekeş bir duruma sokuyor Uyar. Mesela “Sokaktan Geçen Kadın” adlışiirinde, arzu edilen kadından söz ederken, kişide hoş bir duygu bırakması gereken bir durumda bile “sıkıntı” şiirin ruhunu sarıyor:

Önümden geçen güzel kadın,

Şimdi evine gideceksin.

Buğulu camların ardında, geceye karşı

Soyunup döküneceksin…

Aklıma gelenleri bağışla

İnsanız neler düşünmeyiz!

Bir görüp bir yitirdiğim, hayal meyal

Beyaz göğsün, gerdanınla kimbilir

Kimlerin koynuna gireceksin…

Ömrümüz yükte hafif, pahada ağır

Amanvermez haramilere kaçırılmış.

Hem olmuş, hem olmamış istediğimiz.

Belki, bana düşündürdüklerini, birgün

Sen de düşüneceksin…

“Uyar’da yaşam ‘büyük bir ev’e benziyor.”Hüseyin Cöntürk bu benzetmeyi “Dünyanın En Güzel Arabistanı” adlı kitabında bulunan “Büyük Ev Ablukada” başlıklı şiirinden yola çıkarak yapıyor. Bu benzetme birkaç kelimeyle çok güzel özetliyor Uyar’ın şiirlerini. Ev sadece büyük bir ev değil, aynı zamanda ablukaya da alınmış. Hayatta her ne kadar iyi, güzel şeyler varsa da onları kuşatan olumsuz şeyler insanın huzur bulmasına engel oluyor. Zıtlıklar da bir bütün olarak ortaya çıkar Uyar’ın şiirlerinde. İyi ile kötü, güzel ile çirkin birbirinden ayrılmaz. Hayatın gerçekleridir onlar. Bir bakıma diyalektik bir boyuttur bu. Karanlık varsa aydınlık da vardır. Cöntürk’ün örneklerine bakacak olursak Turgut Uyar’ın“Bir Yeri Var Ki” adlı şiirde şöyle bir dize vardır:

Düşündüklerim bir açık bir koyu.

“Dar Vakitlerde Seviştik” adlı şiirinde de:

Bir yanımız kan revan içindeydi

Bir yanımız sütbeyaz akşamlarda

Uyar’ın şiirlerinden teker teker örnekler vermek onun şiir dünyasını anlamak için yetmez. Çünkü o, kimilerinin dediği gibi “mısrağ şairi” değildir. Mısrağ anlayışına da karşıdır. O yüzden “ah ne kadar güzel bir mısra” demek zordur Uyar’ın şiirleri için. Birbirlerine kenetlenip bir bütün oluşturur onun şiirleri.  Onun için Uyar’ın “şiirlerinden” değil de Uyar şiirinden söz edilebilir ancak.

Garipler, Garip (Birinci Yeni) akımına geçerken şiirdeki düzeni bozmak istiyorlardı. Şiirin var olan ritmi bundan nasibini alacaktı. Ancak yitirilen ritmin yerini başka bir şeylerin doldurması kaçınılmazdı. Onun için Cemal Süreya, “Orhan Veli’nin, Oktay Rifat’ın, Melih Cevdet’in şiirlerinde o boşluğu doldurmak için sıklıkla halk deyimlerine yer verdikleri” görüşündedir.  İkinci Yenilerde ise bir “iç uyum” söz konusudur. Zaten düzyazının getirmiş olduğu bir rahatlık da vardır. İşte bu “iç uyum” alabildiğine sarıp sarmalar Uyar’ın şiirlerini. Bir bütünü tamamlayan parçalardır onun şiirleri.    

Uyar’ın kullandığı bu yöntemin Türk şiirinin ilerleyişine olan katkısı büyüktür. Hüseyin Cöntürk, “Orhan Veli (Oktay Rifat, Melih Cevdet) devrimi ile her konunun şiire girebileceği, her yaşantının şiirinin yazılabileceği anlaşıldı. Attilâ İlhan ile yaşantılar dizginlerinden kurtulup bütün uzayda yer almaya başladılar. Uyar ile şiirimiz, yaşantıdan yaşantılara, mısrağdan destana geçiyor” derken Uyar’ın değerine de işaret eder.

Bu yazıda Nurullah Ataç’ın Turgut Uyar hakkında yazdıklarına yer vermemek büyük bir eksiklik olur. Ne demiş Ataç, Uyar için? “Yeni yetişen şair için acemilik kötü bir şey midir? Başkalarına uymayıp da kendi yolunu aradığını göstermez mi? O acemiliği için de sevdim Turgut Uyar’ın şiirini.” Sadeliğe, duru anlatıma önem veren Ataç’ın üstüne bir söz çok eğreti durur Turgut Uyar için. Ancak Ataç’ın eleştirisine tamı tamına uyan bir görüşü vardır Uyar’ın: “Sanatçıyı yitiren ustalıktır, usta olmaktan korkunuz diyorum.”

İkinci Yeni akımın öncülerinden olan Uyar’ın şiirini, Türk edebiyatındaki yerini özetin özeti bir şekilde aktarmaya çalıştım. Ağustos’un 22’si, Ece Ayhan’ın deyişiyle “logaritmik şiirlerin şairi” olan Uyar’ın ölüm yıl dönümüydü. Onun anısına yazımı bir Arz-ı Hal ile bitirmek istiyorum:

Yazdıklarıma sakın darılma Allahım!…

Meleklerin sana bunları söylemezler.

Artık, pek yarattığın gibi değil dünya

İnsanlar hem sabuna karıştı, hem suya:

Ne olursun, hoşuna gitmediyse eğer,

Yazdıklarıma sakın darılma Allahım!…

(Arz-ı Hal adlı şiirinden)